Pomniki i definiowanie terytorium tajskiego

^{Artykuł jest skróconą wersją tekstu Re-Establishing the Kingdom: The Anti-Communist Monuments in the Thai Highlands [Ponowne ustanowienie królestwa. Antykomunistyczne pomniki na wyżynach Tajlandii Północnej]. Pełna wersja tekstu zostanie opublikowana w połowie 2017 roku w ramach międzyregionalnego programu badawczego Ambitious Alignment: New Histories of Southeast Asian Art, koordynowanego przez Power Institute Foundation for Art & Visual Culture, University of Sydney i finansowanego przez Connective Art Histories Initiative Getty Foundation.}

---

U schyłku lat 70. XX w. członkowie ruchów prawicowych rozprowadzali dwie grafiki przedstawiające mapy Tajlandii. Jedna z nich ukazywała komunistycznego agenta, usiłującego połknąć kraj od północnego wschodu (Il. 1), druga zaś ukazywała komunistyczny plan wyzwolenia obszarów północno-wschodnich spod hegemonii Bangkoku¹. Z map tych wyłaniała się koncepcja komunizmu jako zagrożenia dla królestwa Tajlandii pod rządami dynastii Czakri.

4 grudnia 1975 roku, dwa dni po abdykacji króla Laosu Savanga Vattany i przekazaniu władzy członkom komunistycznego ruchu Phathet Lao, król Tajlandii Bhumibol Adulyadej (Rama IX, panujący w latach 1946-2016) wygłosił przemówienie do poddanych zgromadzonych z okazji jego czterdziestych ósmych urodzin. Powiedział, że dotarło do niego, jakoby pewni ludzie wyrażali przypuszczenie, iż „do końca tego roku, Tajlandia zniknie z powierzchni mapy świata” oraz stwierdził: „widziałem mapę, na której Tajlandia [Thailand] była oznaczona jako Dieland”². W tym okresie Laos, Kambodża i Wietnam dostały się we władanie sił komunistycznych. To królewskie przemówienie, wraz ze wspominanymi w nim mapami, świadczy o ówczesnej panice związanej z sytuacją regionów przygranicznych. Lękano się, że komunizm doprowadzi do zniszczenia suwerennego państwa. Zagrożenie dla narodu i tronu zlewa się w tym przekazie w jedno. Monarchia zdecydowała się na podjęcie walki i wystosowała apel o jedność narodową³. Po wygłoszeniu grudniowego przemówienia, król przekazał ludowi Tajlandii życzenia noworoczne, którym towarzyszył nacjonalistyczny wiersz Walczymy (Roa Su).

Il. 1 Książeczka The Way Communism Destroys the Country [W jaki sposób komunizm niszczy kraj], 1976. Fot.: Thanavi Chotpradit.

W czasach Zimnej Wojny Tajlandia odgrywała kluczową rolę w blokowaniu postępów komunizmu w tym rejonie świata. Komunistyczny ruch oporu prowadził w tym kraju wojnę partyzancką, która trwała od lat 60. do 80. Stronami tego konfliktu były: Komunistyczna Partia Tajlandii (CPT), państwo tajskie i Stany Zjednoczone. Tereny przygraniczne stały się strategiczną areną podejmowanych przez państwo działań antypartyzanckich. W kontekście zimnowojennym, niezwykłego znaczenia nabrało terytorium narodowe, w którym zbiorowe tajskie „ciało-terytorialne” [geo-body]⁴ definiuje się jako „królestwo”. W tekście tym zajmiemy się kwestią rozprzestrzenienia się pomników wojennych w przygranicznych prowincjach kraju (Chiang Rai, Phayao i Nan)⁵. Zasadnicze tezy artykułu dotyczą aktu oznaczania i odzyskiwania górskich terenów Tajlandii poprzez wznoszenie monumentów o wymowie antykomunistycznej.

Definiując przestrzeń narodową: pomniki państwowe w górach na północy Tajlandii

Warto zaznaczyć, że wspominane mapy wskazywały północny wschód kraju jako rejon szczególnie narażony na ataki, lecz komunistyczne zagrożenie istniało także na północy, szczególnie w górach. Położone na granicy Tajlandii i Laosu obszary są górzyste, o gęstych lasach i niedostępnych dolinach. Na obszarach tych żyją mniejszości etniczne, zwane też chao khao, co w dosłownym przekładzie oznacza „ludzie gór” lub „inni”. Gdy na początku lat 60. CPT otworzyła nowe fronty w prowincjach Phayao, Chaing Rai i Nan, wielu z chao khao zaczęło sympatyzować z komunizmem. W wyniku tego, CPT ogłosiła Nan w latach 70. strefą wyzwoloną.

Kilka gwałtownych starć zbrojnych na wyżynach dało asumpt do gloryfikacji poległych w boju żołnierzy, policjantów i cywilnych ochotników w formie pomników wojennych wzniesionych przez państwo tajskie, wśród nich m.in. Pomnik Ofiarny Thung Chang (Anusaowari Wira Kam Phonlaruean, Tamruat, Thahan) w prowincji Thung Chang w Nan (1976) (Il .2), Pomnik Dzielnych Żołnierzy Batalionu Ban Huai Kon (Anuson Thahan Kla Than Ban Huai Kon) (1999) (Il. 3), Pomnik Ofiarny (Anusaowari Phu Sia Sala) w obozie Mengrai Maharat w Chiang Rai (1978) (Il. 4) i Pomnik Ofiarny Cywilów, Policjantów i Żołnierzy 2324 (Anuson Phu Sia Sala Phonlaruean, Thamruat, Thahan 2324) w prowincji Chiang Kham w Phayao (1990) (Il. 5)⁶. Polegli bohaterzy są tam przedstawieni jako patrioci, wirachon, którzy oddali życie za kraj.

Il. 5. Somkiat Homanek, Pomnik Ofiarny Cywilów, Policjantów i Żołnierzy 2324, 1990. prowincja Chiang Kham, Phayao. Fot.: Thanavi Chotpradit.

Il. 4. Pomnik Ofiarny, 1978. Obóz Mengrai Maharat, Chiang Rai. Fot.: Thanavi Chotpradit.

Il. 3. Pomnik Dzielnych Żołnierzy Batalionu Ban Huai Kon, 1995. Wieś Ban Huai Kon, prowincja Thung Chang, Nan. Fot.: Thanavi Chotpradit.

Il. 2. Pomnik Ofiarny Thung Chang, 1976. Prowincja Thung Chang, Nan. Fot.: Thanavi Chotpradit.

Pierwszym pomnikiem w rejonie górskim jest Pomnik Ofiarny Thung Chang w prowincji Thung Chang w Nan (Il. 2). Wzniesiono go w 1976 roku w hołdzie uczestnikom bojów stoczonych w 1975 roku przez Batalion Ban Huai Kon. Ban Huai Kon było małą wioską zamieszkałą przez chao khao. Wioska ta, leżąca jedynie pięć kilometrów od granicy z Laosem, znajdowała się na trasie komunistów do ich obozów w Muang Ngeun w Xaignabouli w Laosie. Komunistyczni partyzanci zaatakowali 9 kwietnia 1975 roku batalion tajskiej armii na wzgórzu w pobliżu wioski, zabijając siedemnastu żołnierzy (osiemnasty żołnierz zmarł w wyniku ran w szpitalu w Nan). Najeźdźcy wywiesili w wiosce czerwoną flagę, a wieśniacy zbiegli do Muang Ngeun. Dla upamiętnienia tego wydarzenia 10 lutego 1976 roku został odsłonięty Pomnik Ofiarny Thung Chang, zaś w 1999 roku otwarto muzeum Batalionu Ban Huai Kon (Il. 3). Pomnik Dzielnych Żołnierzy z Batalionu Ban Huai Kon składa się z sali wystaw, rekonstrukcji okopów oraz figur siedemnastu poległych żołnierzy.

Pomnik Ofiarny Thung Chang oraz Pomnik Dzielnych Żołnierzy z Batalionu Ban Huai Kon wyglądają podobnie, lecz różnią się w szczegółach. Pierwszy z nich przedstawia wojska rządowe w postaci grupy rzeźb z brązu: żołnierza, policjanta i cywila naturalnej wielkości, usytuowanych na wysokim heksagonalnym piedestale. W rękach trzymają oni rzeźbiarskie wyobrażenie tajskiej flagi państwowej. Trzy panele na piedestale zawierają płaskorzeźby ukazujące heroiczne czyny walczących, zaś na pozostałych trzech wyryto nazwiska i stopnie wojskowe poległych. Drugi z pomników również tworzy grupa trzech żołnierzy stojących na wysokim heksagonalnym piedestale, lecz w miejsce przedstawienia rzeźbiarskiego jego elementem jest prawdziwa tajska flaga. Brak tu tablic wymieniających nazwiska i stopnie wojskowe siedemnastu żołnierzy, oznaczono za to miejsca, w których polegli, co dobitnie podkreśla poniesioną przez nich ofiarę (Il. 6). Te oznaczenia w zrekonstruowanych okopach uwypuklają tragedię wojny i zaświadczają o autentyczności muzeum.

Il. 9. Pomnik Pho Khun Jeung Thammikarata, 1990. Obóz Khun Jeung Thammikarat, Phayao. Fot.: Thanavi Chotpradit.

Il. 7. Wizerunki apsara na płycie z inskrypcją na Pomniku Ofiarnym Cywilów, Policjantów i Żołnierzy 2324. Fot.: Thanavi Chotpradit.

Il. 6. Rekonstrukcja okopu i oznaczenia miejsc śmierci żołnierzy na Pomniku Dzielnych Żołnierzy Batalionu Ban Huai Kon. Fot.: Thanavi Chotpradit.

Przekształcenie rzeczywistej strefy walk w muzeum demonstruje podejmowaną przez państwo próbę ponownego ukształtowania pamięci o wojnie. Ulotka dystrybuowana przez 32. Pułk Rangersów, formację odpowiedzialną za utrzymanie miejsca, pomija fakt, że Tajlandia utraciła wioskę Ban Huai Kon na rzecz komunistycznych partyzantów⁷. Nie wspomina też o tym, że ci ostatni wywiesili w wiosce czerwony sztandar. Zawiera tylko wzmiankę, że wojska tajskie ubezpieczały wioskę w sile batalionu, a czerwona flaga, którą partyzanci zamierzali wywiesić, została odnaleziona. Te wybiórcze informacje kreują całkowicie nową pamięć o wydarzeniach, z której wymazano ślady rzekomej hańby, mającej wynikajać z komunistycznego triumfu na ziemi tajskiej. Oznaczenia na okopach, w których zginęło siedemnastu żołnierzy, wraz z pomnikiem im poświęconym tworzą narrację rozpowszechnianą po 1975 roku, w myśl której państwo tajskie było w tamtym okresie zdolne utrzymywać suwerenność całego obszaru przygranicznego.

Inną sceną działań antypartyzanckich było Chiang Rai, które zalicza się obecnie do obszaru Phayao. Pomnik Ofiarny w obozie Mengrai Maharat (1978) (Il. 3) upamiętnia żołnierzy 3. Batalionu 7. Pułku Piechoty z obozu Mengrai Maharat, którzy walczyli z komunistami od 1967 roku. Przedstawia samotną figurę żołnierza na wysokim piedestale z nazwiskami i stopniami wszystkich poległych. Mężczyzna jest gotowy do walki – trzyma w rękach broń i patrzy w kierunku niewidzialnego wroga, a wyraz jego twarzy zdradza odwagę i determinację w chwili starcia z przeciwnikiem. Podobnie do Monumentu Poległych Żołnierzy, stanowiącego część Pomnika Dzielnych Żołnierzy Batalionu Ban Huai Kon, Pomnik Ofiarny w obozie Mengrai Maharat podkreśla wiodącą rolę wojska w tłumieniu ruchu partyzanckiego.

Realizacje w Nan i Chiang Rai ukazują szlachetność zwyczajnych wojowników – żołnierzy, policjantów i cywilów – oraz jedność obywateli w walce ze wspólnym wrogiem. Figury są narzędziem retoryki wizualnej, która otwarcie odwołuje się do kodów walki. Wzbudzają one w odbiorcy uczucia patriotyczne, podpowiadając wzory dobrej obywatelskiej postawy i pouczając żywych, jak umiera patriota i bohater narodowy⁸. Monumentalna forma przedstawienia wirachon, czyli poległych bohaterów, ma inspirować żywych – napełniać ich entuzjazmem, miłością i lojalnością względem narodu.

Wygląd Pomnika Ofiarnego Cywilów, Policjantów i Żołnierzy 2324 w prowincji Chiang Kham w Phayao (Il. 5) jest nieco odmienny. Autor pomnika, kapitan Somkiat Homanek, inspirował się przy jego tworzeniu sztuką fortyfikacyjną⁹. Monument to pięciokątna struktura na okrągłym piedestale, opatrzona u szczytu symbolem Civilian-Police-Military-Command-43 (CPM-43). Cztery panele zawierają narracyjne płaskorzeźby ukazujące rolę CPM-43 w działaniach wojennych, a na piątym znalazła się tablica inskrypcyjna, której towarzyszą dwa wizerunki apsara (aniołów). Ogromna płyta za pomnikiem, na której widnieją nazwiska i stopnie poległych, przedstawia kolejnych dwóch apsara pogrożonych w modlitwie, towarzyszących żołnierzom w ich drodze do nieba (Il. 7). Ukazując akt ekspediowania poległych w zaświaty, wizerunki apsara oferują bliskim pocieszenie, służąc przy tym jako forma rekompensaty za utracone życie.

Przebieg ceremonii odsłonięcia tych pomników wskazuje na bliskie związki tajskiej armią z monarchią. W inauguracji Pomnika Ofiarnego Thung Chang w 1975 roku uczestniczyli król Bhumibol i królowa Sirikit, zaś uroczystości dotyczącej Pomnika Ofiarnego w obozie Mengrai Maharat w 1978 roku przewodził oficjalny następca tronu, książę Maha Vajiralongkorn¹⁰. Otwarcie Memoriału Dzielnych Żołnierzy Batalionu Ban Huai Kon w formie muzeum w 1999 roku jest również rezultatem wizyty księżnej Maha Chakri Sirindhorn, która miała miejsce cztery lata wcześniej. Te królewskie gesty wskazują na silną więź pomiędzy monarchą i żołnierzami. Związek ten został podsumowany aktem przekazania dwóch gipsowych odlewów odcisków stóp króla Bhumibola na rzecz Pomnika Batalionu Doi Phaya Pitak na szczycie góry Doi Yao w prowincji Thoeng w Chiang Rai (Il. 8) w lutym 1982 roku¹¹. W delegacji królewskiej w dawnej bazie Batalionu Doi Phaya Pitak znaleźli się król Bhumibol i księżna Somsawali, siostrzenica królowej Ririkit i ówczesna żona księcia Maha Vajiralongkorna. Wydarzenie miało miejsce zaledwie miesiąc przed zakończeniem działań antypartyzanckich w górach Tajlandii.

Il. 8. Królewski Odcisk Stopy Króla Bhumibola, 1982. Pawilon Odcisku Stopy w obozie Mengrai Maharat Camp, Chiang Rai. Fot.: Thanavi Chotpradit.

Jeden z królewskich odlewów umieszczono w Pawilonie Odcisku Stopy w obozie Mengrai Maharat w pobliżu Pomnika Ofiarnego. Wybór takiej lokalizacji zapoczątkował interakcję pomiędzy nieantropomorficznym upamiętnieniem króla i Pomnikiem Ofiarnym. Zaakcentowana w ten sposób bliskość monarchy i wojska potwierdza status poległych jako królewskich poddanych, wszak zginęli oni w obronie królestwa. Obecna nie tylko w Mengrai Maharat, ale i przy innych pomnikach ofiarnych w rejonie górskim, stopa królewska przenosi czyn pojedynczego poddanego na uniwersalny poziom narodowego poświęcenia. Polegli poddani zostają tu przedstawieni jako męczennicy za ojczyznę, a dyskurs niepodzielnego królestwa ulega wzmocnieniu. W obecności tych struktur upamiętniania materializuje się idea lojalności wobec narodu i tronu. Innymi słowy, namacalna manifestacja lojalności pojawia się tu w formie pomnika wojennego.

Umiejscowienie Odcisku Stopy Królewskiej jest istotne dla symbolicznego definiowania granic królestwa tajskiego. Kreuje ono krajobraz emblematyczny oraz dowodzi, że rejony górskie należą do państwa tajskiego pod panowaniem monarchy z domu Czakri. Będąc śladem ciała suwerena w terenie, po którym król wraz z rodziną odbywał częste podróże w okresie działań antypartyzanckich, Odcisk Stopy Królewskiej dotyka fundamentalnego problemu politycznego omawianego okresu – potrzeby zapewnienia bezpieczeństwa na granicy i zdefiniowania północnego obszaru przygranicznego jako terytorium królewskiego. Należy przy tym zauważyć, że król Bhumibol jest znanym symbolem postawy antykomunistycznej, co wiąże się w dużej mierze z antykomunistyczną polityką wywiadu Stanów Zjednoczonych. Na obszarze działań United States Information Service szeroko dystrybuowano zdjęcia króla Bhumibola i królowej Sirikit, którym towarzyszyła mapa prowincji Tajlandii¹². Te dwa obrazy podkreślały znaczenie granic państwowych, utwierdzając jednocześnie wizję Tajlandii jako państwa monarchicznego. Jedność ziemi i króla wybrzmiewa zresztą w imieniu samego władcy: „Bhumibol”, słowo pochodzące z sanskryckiego bhumi (ziemia) i bala (siła), oznacza w dosłownym tłumaczeniu „siła ziemi”.

Propagowanie hegemonii Bangkoku objawia się również wznoszeniem pomników lokalnych historycznych suwerenów – pho khun lub phaya w regionie północnym. Dawni wodzowie postrzegani są jako władcy przeszłych „tajskich” królestw. W górach, a także na pozostałych obszarach, wśród których należy wymienić prowincje Phayao, Chiang Rai, Tak i Petchabun, pojawiają się ich liczne pomniki. Armia tajska wznosiła je w obozach wojskowych, ewentualnie nazywała obozy imionami „królów”, czego przykładem może być Khun Jeung Thammikarat w Phayao z pomnikiem Pho Khun Jeung Thammikarata (1990) (Il. 9). Pho Khun Jeung Thammikarat panował nad Phayao (ówczesnym królestwem Phu Pham Yao) w XI wieku. Według tablicy informacyjnej towarzyszącej monumentowi, był on wielkim wojownikiem i władcą, który rozszerzył obszar panowania aż do prowincji Junnan. Pho Khun Jeung Thammikarat przedstawiony został z mieczem w ręku jako król-wojownik w tradycyjnych szatach. Wydaje się oczywistością, że chodzi tu o historię jego panowania nad terytorium i poszerzania go na drodze wojennej. Pomnik nie ogranicza się do przywoływania przeszłości czy mitologii minionych wojen, lecz odnosi się do obecnej sytuacji, w której dominuje kwestia nienaruszalności władania całym obszarem.

Jak zauważa tajski historyk Nidhi Eosiwong, pomnik stał się skutecznym państwowym narzędziem służącym do konstruowania narracji historycznej¹³. Postać Pho Khun Jeung Thammikarata przypominała o minionych bojach, wpisując je w opowieść o walkach z okresu Zimnej Wojny. Jego obraz zostaje przechwycony przez oficjalną narrację na temat działań antypartyzanckich, a on sam staje się duchem opiekuńczym miasta Phayao.

Dawni wodzowie często pojawiali się pod postacią duchów opiekuńczych miast, stanowiących nowoczesne oblicze Tajlandii. Przedstawiając historycznych panów jako obrońców królestwa, pomniki utwierdzają w przekonaniu, że obszary przygraniczne są częścią tajskiego ciała-terytorialnego i legitymizują władzę króla Bhumibola nad nimi. Tym samym są one obiektami o ogromnym potencjale tworzenia wyimaginowanej ciągłości z przeszłością i poczucia solidarności w walce o „klan tajski” pod rządami królewskimi. Pomnik Pho Khun Jeung Thammikarata jest przykładem zastosowania faktów i postaci historycznych w konstruowaniu wyobrażonego terytorium historycznego na potrzeby obecnego tajskiego państwa narodowego.

Wprowadzenie Pho Khun Jeung Thammikarata do oficjalnej narracji sugeruje centralizację, przekraczającą granice czasu i przestrzeni. Statua tego wodza ustanawia fikcyjny związek genealogiczny pomiędzy lokalnym władcą a królem Bhumibolem, legitymizuje zatem jego prawo do władzy nad północą kraju. Pomnik działa więc performatywnie w czasie i przestrzeni, wnosząc swój wkład w kształtowanie współczesnego krajobrazu ideowego Tajlandii. Demonstruje on polityzację pamięci przekształcanej przez teraźniejszość oraz fabrykowanie narracji o ewolucji historycznej państwa tajskiego poprzez fikcyjny związek rodowy.

Konkludując, pomniki ofiarne, Odcisk Stopy Królewskiej i pomnik Pho Khun Jeung Thammikarata odgrywają zasadniczą rolę w procesie legitymizacji władzy i jednoczenia obywateli państwa narodowego w czasie zagrożenia ze strony sił komunistycznych. Wznoszenie pomników jest tym samym aktem demarkacyjnym: świadczy o podejmowanej przez państwo próbie rekonceptualizacji tajskiego ciała-terytorialnego, utrwalenia jego granic i ponownego wchłonięcia przez królestwo terytoriów wyzwolonych. Tym samym krajobraz, jako tryb dyskursu politycznego, ma zdolność reifikacji i reafirmacji wizji politycznej¹⁴. Zgodnie z wymową monumentów, obowiązkiem wszystkich Tajów była obrona królestwa przed wrogiem zewnętrznym – w tym konkretnym przypadku oczywiście z komunizmem. W związku z tym, że oznaczanie terytorium państwa za pomocą pomników wojennych wiąże się z odzyskiwaniem ziem utraconych, chodzi tu także o centralizację i tajlandyzację peryferyjnych ludów, w tym osób o prokomunistycznych sympatiach. Reforma prowincji górskich zakłada tym samym podporządkowanie sobie chao khao – Innego – i wpisanie go w nową formułę tożsamości narodowej jako chao thai phu khao, czyli górskiego Taja czy tajskich ludzi gór¹⁵, Tym samym krajobraz tajskich obszarów górskich, na których rozsiane są pomniki wojenne, jest przestrzenią, gdzie następuje potwierdzenie istoty tajskiego państwa narodowego pod rządami króla Bhumibola. Zimnowojenne pomniki przekształcają wrażliwy i niestabilny rejon przygraniczny w trwałą i niezniszczalną rubież królestwa Tajlandii.

---

Tłumaczenie z języka angielskiego: Jacek Staniszewski

BIO

Thanavi Chotpradit jest wykładowczynią nowoczesnej i współczesnej tajskiej historii sztuki na Wydziale Historii Sztuki Wydziału Archeologii Uniwersytetu Silpakorn w Tajlandii i członkiem kolektywów redakcyjnych „SOUTHEAST OF NOW: Directions in Contemporary and Modern Art”, czasopisma poddawanego wzajemnej ocenie, które miało się ukazać w 2017 roku. Thanavi Chotpradit ukończyła doktorat z historii sztuki w Birkbeck College, będącym częścią University of London, w ramach Stypendium Rządu Królestwa Tajlandii w Projekcie Rozwoju Zasobów Ludzkich w dziedzinie Nauk Humanistycznych i Społecznych. W latach 2015-2016 Thanavi uczestniczyła w ponadregionalnym programie badawczym Ambitious Alignment: New Histories of Southeast Asian Art [Ambitne zaangażowanie: nowe historie na temat południowo-wschodnioazjatyckiej sztuki], realizowanym przez Power Institute Foundation for Art & Visual Culture [Fundację Instytutu Power Institute na rzecz Sztuki i Kultury Wizualnej] Uniwersytetu w Sydney i sfinansowanego przez Getty Foundation w ramach inicjatywy Connecting Art Histories [Łączenie historii sztuki]. Thanavi Chotpradit opublikowała również eseje w takich tajskich czasopismach, jak: „Aan Journal” czy „Fa Diew Kan”. Interesuje się sztuką tajską i sztuką współczesną w kontekście studiów nad pamięcią, kwestii upamiętniania wojny i tajskiej polityki.

---

Materiały źródłowe

Literatura w języku tajskim

Eiji Murashima, Kamneot Phak Communist Siam [Początki Partii Komunistycznej Syjamu], Kosit Thipthiempong (przeł.), Matichon, Bangkok, 2012.

Nidhi Eosiwong, Songkhram Anusaowari kap Rat Thai [Wojna pomnikowa i państwo tajskie], „Silpawattanatum”, 11: 3, styczeń 1990, s. 266-284.

Somsak Jeamteerasakul, Prawatsat thi Phoeng Sang [Historia, która właśnie została skonstruowana], 6 Tularamleok, Bangkok, 2001.

The Memorial to the Brave Soldiers of the Ban Huai Kon Battalion, The 32nd Ranger Regiment, ulotka, brak daty.

Anusaowari nai prathet Thai Vol. 1 [Pomniki Tajlandii, tom I], Literature and History Division, The Fine Art Department, Bangkok, 1996.

Literatura w języku angielskim

Benedict Anderson, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, Verso, London, 1983.

Benedict Anderson, Withdrawal Symptoms: Social and Cultural Aspects of the October 6 Coup, „Bulletin of Concerned Asian Scholars”, 9:3, lipiec-wrzesień 1997, s. 13-30.

Bhumibol, Royal Speech Given to the Audience of Well-Wishers on the Occasion of the Royal Birthday Anniversary at the Dusidalai Hall, Chitralada Villa, Dusit Palace on Wednesday, December 4, 1974, Thursday, December 4, 1975, Saturday, December 4, 1976, Sunday, December 4, 1977, Monday, December 4, 1978, Amarin Printing and Publishing, Bangkok, 1998.

George L. Mosse, Fallen Soldiers: Reshaping the Memory of the World Wars, Oxford University Press, New York, Oxford, 1990.

Hjorleifur Jonsson, Mien Relations: Mountain People and State Control in Thailand, Cornell University Press, Ithaca and London, 2005.

Ian G. Baird, and Philippe Le Billon, Landscape of Political Memories: War Legacies and Land Negotiation in Laos, „Political Geography”, 31, 2012, s. 290-300.

Jay Winter, Sites of Memory/Sites of Mourning: The Great War in European Cultural History, Cambridge University Press, Cambridge, 1995.

Katherine A. Bowie, Rituals of National Loyalty: An Anthropology of the State and the Village Scout Movement in Thailand, Columbia University Press, New York, 1997.

Kullada Kesboonchoo Mead, The Cold War and Democratization in Thailand, [w:] Albert Lau (red.) Southeast Asia and the Cold War, Routledge, Milton Park, Abingdon, Oxon, New York, 2012, s. 215-240.

Michael Rowlands Remembering to Forget: Sublimation as Sacrifice in War Memorials, [w:] Adrian Forty i Susanne Küchler (red.), The Art of Forgetting, Berg, Oxford, New York, 1999, s. 129-145.

Pinkaew Laungaramsri, Constructing Marginality: The „Hill Tribe” Karen and Their Shifting Locations within Thai State and Public Perspectives, [w:] Claudio O. Delang (red.) Living at the Edge of Thai Society: The Karen in the Highlands of Northern Thailand, RoutledgeCurzon, London, New York, 2003, s. 21-42.

T. G. Ashplant, Graham Dawson, Michael Roper (red.), The Politics of War Memory and Commemoration, Routledge, London, New York, 2000.

Thongchai Winichakul, Siam Mapped: A History of the Geo-Body of a Nation, University of Hawai’i Press, Honolulu, 1997.

Trip 7: A Report by the United States Information Service, Bangkok, December 12 to 22, United States Information Service, Mobile Information Team I, Bangkok, 1962, cyt. za: Phimmasone Michael Rattanasengchanh, Thailand’s Second Triumvirate: Sarit Thanarat and the Military, King Bhumibol Adulyadej and the Monarchy and the United States. 1957-1963, praca doktorska, University of Washington, 2012, s. 50.

W. J. T. Mitchell (red.), Landscape and Power, The University of Chicago Press, Chicago, London, 1994.

Gazety

„Deli News”, 12 kwietnia 1975, s. 3.

„Siam Rath”, 15 kwietnia 1975, brak numeracji stron.