Z piedestałów na platformy. Co jest projektowane na Majdanie i jakie wieści stamtąd dochodzą

W ciągu ostatniej dekady w Ukrainie dokonały się przeobrażenia społeczne i polityczne, znaczące koniec długiego postkomunistycznego okresu przejściowego. Jego punktem kulminacyjnym były niepokoje społeczne w latach 2013-2014, często opisywane jako narodziny nowego społeczeństwa obywatelskiego albo nowej ukraińskiej podmiotowości¹. Protest, samokoordynujący się głównie za pośrednictwem Facebooka, odbywał się w jednym miejscu, na Majdanie, czyli Placu Niepodległości w Kijowie; później słowo „majdan” stało się synonimem wszelkich koncepcji zgromadzeń w przestrzeniach publicznych dla realizacji praktyk społecznych opartych na solidarności w imię praw człowieka. Tak ogromne zaangażowanie w przestrzeni publicznej świadczyło o paradygmatycznej zmianie w powszechnej świadomości: od posłuszeństwa, będącego efektem dyscypliny w okresie Związku Radzieckiego oraz komercjalizacji i masowej rozrywki promowanych przez dopiero co kształtującą się gospodarkę neoliberalną, do aktywnego wyrażania poglądów politycznych i osobistej odpowiedzialności. Te odmienne paradygmaty ujawniały się poprzez ideologiczne założenia wpisane w organizację przestrzenną głównego placu w Kijowie i postmajdanowską retorykę dekomunizacyjną, które mają niewiele wspólnego z najnowszymi typami ingerencji w przestrzeń publiczną, rozumianą jako miejsce eksperymentu i działania.

Sasza Kurmaz, z serii Ukraina. Przestrzeń możliwości [Ukraine: A Space of Possibilities], 2013–14. Napis głosi: "Siedzenie na Facebooku jest kontrrewolucyjne". Dzięki uprzejmości autora.

Rozpowszechnianie

Organizacja przestrzenna centrum Kijowa to idealne tło historyczne i ideologiczne. Administracyjne centrum miasta zaprojektowano w latach trzydziestych XX wieku, w zgodzie z zasadami socrealizmu, jedynej akceptowanej ówcześnie metody artystycznej². Nurt ten przejął od awangardy sowieckiej przekonanie, że ludzi można formować. Kultura sowiecka w okresie stalinowskim miała na celu kształtowanie mas³. Już w 1919 roku Władimir Tatlin, który wykładał na kijowskiej Akademii Sztuk Pięknych, zaproponował koncepcję totalnego „pomnika nowego typu”: gigantycznej funkcjonalnej rzeźby widocznej zewsząd i pełniącej funkcję zarówno lektorium, jak i platformy do agitacji i propagandy, rozpowszechnianej w chmurach, na ulotkach i przez fale radiowe rozchodzące się w mieście⁴. Stalinowskie planowanie urbanistyczne faworyzowało takie ogromne budowle, które łączyły estetykę z polityką w celu ideologicznej edukacji „mas”, i jednocześnie umacniało pionową strukturę władzy przez wszechobecne, monumentalne pomniki wodza⁵.

Odbudowa centrum miasta miała „głęboko polityczną naturę”⁶ i wiązała się z instrumentalizacją estetyki. Plac, na którym zbudowano hotel Moskwa i na którego obrzeżach stały trzy pomniki Lenina, miał przypominać o centralizacji władzy i odpowiednio kształtować masy. Radzieckim architektom powierzono jednocześnie funkcję „społecznych architektów” reżimu, każąc im projektować pomniki wykorzystywane podczas ceremonii na placach paradnych – w przestrzeniach publicznych, które zgodnie ze sloganem: „Wszystko należy do ludzi” miały w istocie zawłaszczać publiczne doświadczenia obywateli, bowiem podczas masowych zgromadzeń rząd mógł monitorować i oceniać obywateli en masse. Z tego punktu widzenia można powiedzieć, że reżimy totalitarne i autorytarne wykorzystują koncepcję „mas” nie po to, by tworzyć poczucie przynależności i zacieśniać relacje między obywatelami rozwijane na podstawie podzielanych wspomnień, tradycji i historii, tylko w celu stworzenia mechanizmu „przynależności” do oderwanego od terytorium, bezcielesnego radzieckiego „ciała zbiorowego”⁷.

Sasza Kurmaz, z serii Ukraina. Przestrzeń możliwości [Ukraine: A Space of Possibilities], 2013–14. Dzięki uprzejmości autora.

Rekonceptualizacja Majdanu jako „idealnej przestrzeni publicznej” dokonała się jednak w latach osiemdziesiątych, gdy zawłaszczono go na drodze partycypacyjnych praktyk społecznych. Bez względu na porę roku gromadzono się tutaj, by omawiać aktualne wydarzenia polityczne i palące problemy społeczne⁸. Od tamtej pory odbyło się tam kilka ważnych protestów demokratycznych. By przerwać jeden z nich – skierowany przeciwko Leonidowi Kuczmie w 2000 roku – rząd postanowił przeprojektować plac, wykorzystując jego ogromny potencjał komercyjny i rozrywkowy. Pod płytą Majdanu i wokół niego zbudowano ogromną galerię handlową, by „zmotywować obywateli, by więcej zarabiali”⁹. Taka komercjalizacja przestrzeni publicznej, będąca strategią rządową typową dla ery „budowania kapitalizmu kolesiów”, przyćmiła poprzednią, radziecką metodę kontroli i edukacji ideologicznie „poprawnego” ciała zbiorowego za pomocą zinstrumentalizowanej przestrzeni publicznej. Protest odbył się na tym tle: między monumentalnymi radzieckimi budowlami, otaczającymi plac jako wcielenie reżimu totalitarnego i luksusową galerią handlową – symbolem dokonującej się chyłkiem neoliberalizacji niezależnej Ukrainy.

Platformy

Koncepcja miejskiej przestrzeni publicznej jako obszaru politycznej deliberacji i partycypacji, fundamentalnych dla porządku demokratycznego, miała wiele wcieleń – od greckiej agory po „prawo do miasta”¹⁰. A jednak w kontekście Majdanu koncepcja przestrzeni publicznej znacznie się rozszerzyła: Facebook, powszechnie używany przez Ukraińców, stał się prototypem zdemokratyzowanej platformy, umożliwiającej wyrażanie i rozpowszechnianie opinii. W sytuacji masowego wycofywania się z ogólnodostępnej sfery publicznej, kontrolowanej przez oligarchów medialnych, Facebook umożliwił wymianę myśli, a później koordynację oddolnych inicjatyw. Wystarczy jeden post, by szybko zmobilizować ludzi do przyjścia na plac, który stał się metaforą świadomości obywatelskiej.

Co istotne, protestujący w pierwszej kolejności egzekwowali swoje prawo do gromadzenia się w miejskich przestrzeniach publicznych. Po brutalnym ataku policji na protestujących i rządowych próbach oczyszczenia placu pod pretekstem, że należy otoczyć go kordonem, by zainstalować na nim choinkę na Nowy Rok, Majdan szybko przeobraził się w prowizoryczne miasto chronione przez barykady z odpadków i kolektywnie dekorowane na święta. Metalowy szkielet choinki, która ostatecznie nie stanęła na placu, przypominał pomnik Tatlina, choć funkcjonował jako otwarta platforma, z której można było rozpowszechniać wiele informacji. Później protestujący zyskali dostęp do budynków administracyjnych i zajęli je, adaptując do swoich potrzeb. Ruch oporu, pozbawiony głównego koordynatora, rozrastał się niczym kłącze, zaś samoorganizujące się inicjatywy definiowane były przez potrzeby konkretnych grup, reprezentujących pełne spektrum polityczne od lewicy do prawicy.

W tym przypadku pluralizm życia i myślenia społecznego zyskał artystyczny wyraz, a formy współpracy w mieście stały się zjawiskiem ogólnokrajowym, co dowodziło masowego zainteresowania problemami społecznymi i politycznymi. Majdan, który znakomicie funkcjonował i był ostoją różnorodności, dostarczył podstaw dla sfery publicznej wyłaniającej się w takim kształcie, jaki opisał Habermas. Było to zarazem miejsce, gdzie obywatele mogli się gromadzić i jednoczyć, otwarcie wyrażać i rozpowszechniać swoje opinie, jak i instytucja regulatywna, wymierzona w autorytet państwowy.

Sasza Kurmaz, z serii Ukraina. Przestrzeń możliwości [Ukraine: A Space of Possibilities], 2013–14. Dzięki uprzejmości autora.

Postulaty protestujących, którzy sprzeciwiali się korupcji szerzącej się w kręgach rządowych, nadużyciom władzy i naruszaniu praw człowieka w Ukrainie, rozpowszechniane były w Kijowie w realnej i wirtualnej sferze publicznej, za pośrednictwem street artu i graffiti, samodzielnie wykonanych plakatów i wlepek, które można było wydrukować z internetu, by szerzyć rozmaite poglądy: od hasła „Prawa człowieka nade wszystko” po slogany rewolucji społecznej, zapożyczone od uczestników protestów we Francji z maja 1968 roku. Tymczasem media prezentowały dalece uproszczony obraz Majdanu, charakteryzując go jako obszar wyrażania się monolitycznej tożsamości, wichrzycielstwa albo podtrzymywania ideologii nacjonalistycznej. Jednak aktywizm polityczny tamtego okresu wydawał się zorientowany na krzewienie takich wartości jak godność, wolność, solidarność, współpraca, odpowiedzialność społeczna i multikulturalizm typowy dla wielokulturowego kraju¹¹. Majdan, gdzie manifestowały się rozmaite grupy etniczne, języki, kultury, religie i poglądy polityczne, stał się obszarem różnorodności, która jednoczyła rzesze ludzi walczących o tę samą sprawę, jednocześnie dopuszczając do głosu wiele postulatów, nie dających się tak łatwo wtłoczyć w ramy jednolitego obrazu.

Piedestały

Jednak tak złożonej narracji o tamtym okresie próżno szukać w oficjalnym dyskursie postmajdanowskim, kontrolowanym przez reaktywowany Instytut Pamięci Narodowej, który fałszywie przedstawiał oddolne formowanie się demokratycznej sfery publicznej podczas protestu. Jego pracownicy stawiali zgoła kontrowersyjne tezy, że „sowietyzacja” była główną przyczyną protestu i późniejszego konfliktu zbrojnego na Krymie i w Donbasie. Instytut prezentował tamte wydarzenia jako rewolucję nacjonalistyczną i antykolonialną, w ten sposób wysuwając na plan pierwszy kwestię tożsamości i pamięci, przez co faktyczne przyczyny niepokojów społecznych zostały przemilczane. Tymczasem nacjonalistyczne postulaty nie były aż tak powszechnie zgłaszane na Majdanie. Wręcz przeciwnie, był on miejscem konstruowania nowego społeczeństwa, a nie sporu o dawne doświadczenia kolonialne, jednocześnie upowszechniając wartości konstytutywne dla „nowej, hybrydycznej i inkluzywnej ukraińskości”¹².

Po tym, jak w 2013 roku ustanowiono precedens, przewracając pomnik Lenina w Kijowie w reakcji na ujawnienie rosyjskich ingerencji w politykę ukraińską, Instytut wprowadził kontrowersyjne „przepisy dekomunizacyjne” (2015), które zrównywały reżim sowiecki i nazistowski, kryminalizując wszelkie symbole, reprezentujące idee komunistyczne albo tamten okres¹³. W notce dołączonej do tych przepisów wyjaśniano, że nie wymagają one publicznej debaty. Takie podejście powielało sowiecki model podejmowania decyzji, w którym kilka osób definiuje zasady użytkowania sfery publicznej, podejmuje decyzje za zamkniętymi drzwiami i ogłasza, że wszelki sprzeciw może zostać uznany za akt przestępczy. Radykalny charakter tych przepisów i bezkompromisowe stanowisko rządu ostro kontrastowały z inkluzywną otwartością Majdanu. Manifestowała się ona w trakcie regularnych wieców¹⁴, podczas których omawiano palące kwestie społeczne i w rozmaitych formach renegocjowano ustalone tożsamości. Co więcej, akcentowanie formacyjnej roli sztuki monumentalnej i przestrzeni publicznej w ideologicznym „wychowywaniu” obywateli rządzi się tą samą logiką, przeciwko której przepisy te zostały rzekomo wymierzone.

Co zaś niemniej istotne, symbolem tego ogromnego rozdźwięku między oddolnie wyłaniającymi się procesami społecznej i kulturowej pluralizacji i podejmowanymi przez rząd, zwodniczymi i autokratycznymi próbami monopolizacji sfery publicznej stał się postument, na którym niegdyś stał posąg Lenina. Na tym pustym piedestale dochodziło do rozmaitych interwencji artystycznych, które stanowiły przykład innego typu ingerencji w przestrzeń publiczną. Miejsce to zawłaszczano na różne sposoby, ustawiając na nim zarówno wykonane po amatorsku rzeźby, na przykład złoty sedes albo kiczowate ogrodowe figurki Matki Boskiej czy mistrza Yody, jak i wyszukane dzieła artystyczne, zrealizowane w odpowiedzi na otwarte zaproszenie z uwzględnieniem ogólnej opinii. Wszystkie te interwencje łączyła ironia i odważne zagarnianie przestrzeni publicznej, i pod tym względem nie miały one nic wspólnego z restrykcyjnym i niemal nabożnym podejściem Sowietów do pomników. Te nowe ingerencje świadczyły o tym, że sfera publiczna ulega pluralizacji, dzięki której mogły zostać usłyszane głosy i opinie wymagające nowej platformy, której historia jeszcze nie została napisana.

---

Tłumaczenie z języka angielskiego: Matuesz Borowski

BIO

Asia Bazdyriewa jest historyczką sztuki i badaczką w projekcie Geocinema (https://geocinema.network/) – serii filmowych dociekań, koncentrujących się na infrastrukturach umożliwiających gromadzenie danych na temat Ziemi w formie filmowej. Prowadzi ten projekt wspólnie z reżyserką filmową Solveig Suess. Ich wspólne działania skupiają się na historii teledetekcji, jej związkach z epistemologią i reżimami politycznymi. W ciągu ostatniej dekady zdobywała rozmaite doświadczenia zawodowe, pisząc, prowadząc badania i działalność dydaktyczną zarówno niezależnie, jak i w instytucjach kultury na całym świecie. Uzyskała tytuł magistra na City University w Nowym Jorku i inżyniera chemii analitycznej na Narodowym Uniwersytecie Kijowskim. W 2018 roku należała do think-tanku urbanistycznego The New Normal w moskiewskim Instytucie Mediów, Architektury i Wzornictwa. Prowadzi nomadyczne życie, zawsze jednak wraca do Berlina i Kijowa.